Wednesday, February 1, 2017

दाढीमिश्यांची गोष्ट (भाग ३)



दाढीबरोबर आपण भूगोल, इतिहास, धर्म, व्यवसाय, कला आणि या सर्वातून तयार होणाऱ्या समाजिक परंपरा अश्या विविध क्षेत्रात फिरू शकतो. आणि प्रत्येक वेळी काही मनोरंजक माहिती समोर येते.

दाढीबरोबर भू-गोलावर फिरताना आपण विषुववृत्ताजवळील उष्ण कटिबंधापासून सुरवात करूया. इथे जर दमट हवामान असेल तर पुरुष दाढी राखण्यापेक्षा ती काढून टाकणेच पसंत करतात, पण या प्रदेशातील हवामान जर कोरडे असेल तर मात्र दाढी ठेवणे पसंत करतात. दमट हवामानात घाम आणि त्यानंतर होऊ शकणारे त्वचेचे त्रास सहन करण्यापेक्षा दाढी काढून टाकणेच सोपे जात असावे. याउलट वाळवंटी प्रदेशात पाण्याचे दुर्भिक्ष्य असल्याने आणि कोरड्या हवामानात घाम येत नसल्याने दाढी राखणे हा पुरुषांच्या आळशीपणाला साजेसा उपाय ठरत असावा.

विषुववृत्ताला सोडून आपण ध्रुवीय प्रदेशांच्या जवळ सरकू लागलो की दाढी वाढू लागते आणि ध्रुवाजवळ पोहोचताना ती पुन्हा गायब होते. समशीतोष्ण कटिबंधात अंघोळ दैनिक नित्यकर्म असेलंच याची खात्री नसते आणि दाढी दैनिकऐवजी साप्ताहिक किंवा मासिक किंवा ऐच्छिक कार्यक्रमात ढकलली जाते. शीत कटिबंधाच्या सीमेवर दाढी न करणेच सोईचे असते. तिथे वाढलेली दाढी, कमी तापमानापासून चेहऱ्याला थोडे सुरक्षा कवच देत असावी. पण ध्रुवीय प्रदेशात मात्र दाढी मोठा त्रास ठरतो. दाढीत अडकलेले पाणी गोठून तो त्रास सहन करण्यापेक्षा दाढी करणे सोयीस्कर ठरते. म्हणजे विषुववृत्तीय असो किंवा ध्रुवीय प्रदेश, जेव्हा हवेत दमटपणा असतो तेव्हा दाढी छाटण्याकडे याउलट हवामान कोरडे असल्यास दाढी राखण्याकडे पुरुषांचा कल दिसून येतो.

भूगोलाला सोडून आता आपण इतिहासात शिरुया. इतिहासात डोकावून पाहताना कित्येकदा धार्मिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक मुद्द्यांची सरमिसळ होणे अपरिहार्य आहे. त्यामुळे मी एका वेळी एक किंवा दोन मानवसमूहांबद्दल लिहिण्याचे ठरवले आहे. ज्या मी स्वतः इतिहास संशोधक नाही. आणि माझे इतिहासाबद्दलचे वाचन मर्यादित असले तरी कुतूहल अमर्याद आहे. त्यामुळे या कुतूहलाचा साथीने मी जेंव्हा इतिहासाचा पडदा दूर करून मानवाच्या पूर्वजांच्या दाढीकडे बघतो तेव्हा माझ्या मर्यादित ज्ञानाला जे दिसते तितकेच लिहितो आहे.

लिखित इतिहास उपलब्ध असलेल्या ख्रिस्तपूर्वकालीन मानवी संस्कृती जगाच्या वेगवेगळ्या भागात आहेत. आपण सुरवात करूया टायग्रीस आणि युफ्रेटीस नद्यांच्या परिसरापासून. हा प्रदेश म्हणजे त्या काळचा मेसोपोटेमिया, किंवा आजचा तुर्कस्थान, इराक आणि इराण.


enki2.jpg
दाढीधारी एन्की
Image Courtesy : Internet
इथे नांदलेल्या सर्वात प्रसिद्ध संस्कृती म्हणजे सुमेरियन, अक्काडीन आणि बॅबिलोनियन. या तीनही संस्कृतीमधील राजांची आणि देवांची रंगवलेली किंवा कोरलेली भित्तिचित्रे त्यांना दाढी असलेली दाखवतात. पौरुषत्वाचा सुमेरियन देव म्हणजे एन्की. याच्या दोन खांद्यातून दोन नद्या वाहताना दाखवले जाते (याच त्या टायग्रीस आणि युफ्रेटीस नद्या) आणि याला भरघोस दाढी दाखवलेली असते. गिलगामेश या त्यांच्या प्रसिद्ध महाकाव्याचा नायक असलेला ‘गिलगामेश ‘ याच नावाचा नायक राजा देखील दाढीमिशाधारी आहे. पण त्या काळातील सामान्य नागरिक मात्र अनेकदा दाढीमिशाविरहित दाखवलेले दिसतात. म्हणजे अधिकारी पुरुष दाढीमिशावाले आणि सामान्य लोक सफाचट चॉकलेट हिरो असा काहीसा प्रकार मला जाणवतो. दुसऱ्या शब्दात या संस्कृतीत दाढीमिशा हे अधिकाराचे प्रतीक असावे.
Anu-Enlil-Enki-NinHurSag.jpg
वेगवेगळे मेसोपोटेमियन देव
Image Courtesy : Internet
Gilgamesh.jpg
शिंगे असलेला भालाधारी एन्कीडू आणि हातात सिंह असलेला गिलगामेश (एन्कीडूने  गिलगामेशला अंतरिक्षाची सफर घडवून आणली होती)
Image Courtesy : Internet

याच ठिकाणाची अजून एक प्रसिद्ध प्राचीन संस्कृती म्हणजे आजच्या इराणमधली आज लयाला गेलेली पर्शियन संस्कृती. पारशी लोकांचा देव अहूर माझदा आणि त्यांचा दानव आंग्रा मनियु दोघेही दाढीधारी. त्यांचा प्रेषित झरत्रुष्ट किंवा झोरोआस्टर हा देखील दाढीमिशाधारी. त्यांचे राजे सायरस, दरायस, झेरेक्सेस, काम्बियास, दुसरा दरायस, यझदेगार्द; सगळे दाढीमिशाधारी दाखवले आहेत. आणि सामान्य पर्शियन लोकांचे चित्रणदेखील दाढीमिशांसहित केलेले दिसते. म्हणजे कदाचित पर्शियामध्ये दाढीमिशांनी, अधिकाराचे प्रतीक ही आपली जागा सोडून पौरुषत्वाचे प्रतीक ही जागा घेतली असावी.

Naqsh_i_Rustam._Investiture_d'Ardashir_1.jpg
डोक्यावर मुगुट असलेला उजवीकडचा पुरुष म्हणजे अहूर माझदा डावीकडे ससानियन साम्राज्याचा संस्थापक आर्देशीर.
Image Couresy : Internet
प्रेषित झोरोआस्टरची अर्वाचीन चित्रकारांनी काढलेली चित्रे आणि शिल्पकारांनी घडवलेल्या अनेक मूर्ती मिळतात. पण त्यांचे समकालीन लोकांनी काढलेले चित्र किंवा शिल्प मला कुठे मिळाले नाही. त्यामुळे त्यांच्या अनेक चित्रांचा वापर करून क्लाउड बायोग्राफीने बनवलेला एक छोटा व्हिडीओ देतो. देव अहूर माझदा दाढीधारी, नंतरचे पर्शियन राजे दाढीधारी त्यावरून देव आणि राजे यांच्यामधले प्रेषित झोरोआस्टर दाढीधारी होते असे मानायला मी तयार आहे.


हे पर्शियन राजे पुढे बायबलमध्ये देखील भेटायला येतात. म्हणून आपण त्यांना तिथेच सोडून बायबलपूर्व काळातील इतर ठिकाणच्या संस्कृतीमधील दाढीमिश्याचे स्थान बघायला मध्यपूर्व आशियाला सोडून उत्तर आफ्रिकेतील दुसऱ्या एका प्राचीन संस्कृतीकडे पुढल्या भागात जाऊया.

No comments:

Post a Comment