Sunday, May 13, 2018

तुमच्या माझ्या डेटाची चोरी (भाग ६)

_________

मागील भागाच्या शेवटी आपण बघितलं की गूगलने आपली शक्ती अँड्रॉइडच्या मागे तर फेसबुकने सोशल नेटवर्कच्या मागे लावली. हे निर्णय त्यांनी का घेतले असावेत हे बघितले की या कंपन्या कसा विचार करतात ते लक्षात येईल.

कॉम्प्युटरच्या क्षेत्रात 'प्लॅटफॉर्म' आणि 'प्रॉडक्ट' या दोन महत्वाच्या संकल्पना आहेत. आपण जरी भारताला आयटी सुपरपॉवर मानत असलो तरी आपल्याकडील कंपन्या प्रामुख्याने परदेशी कंपन्यांना सेवा देण्यात गुंतलेल्या आहेत. त्यामुळे आपल्याकडे या संकल्पना विशेष रुळलेल्या नाहीत. पण कॉम्प्युटरच्या क्षेत्रात मायक्रोसॉफ्टने या संकल्पना यशस्वीपणे राबवल्या. मायक्रोसॉफ्टने केवळ एमएस ऑफिस हे प्रॉडक्ट न राहाता तो प्लॅटफॉर्म कसा बनेल इथे पूर्ण लक्ष दिले. वर्ड, एक्सेल, पॉवरपॉइण्ट मधील मॅक्रो ही सुविधा किंवा व्हिज्युअल बेसिक वापरून ऑफिस ऍक्सेस या डेटाबेस सॉफ्टवेअरमध्ये स्वतः प्रोग्रॅम लिहिण्याची सुविधा या निर्णयांमुळे मायक्रोसॉफ्टच्या सॉफ्टवेअरवर स्वतःचे सॉफ्टवेअर उभे करणाऱ्या अनेक कंपन्या सुरु झाल्या. त्यामुळे ज्याप्रमाणे तुम्हाला इमारतीत घर घ्यायचे असेल तर इमारतीच्या बांधकामाच्या खर्चाबरोबर जमिनीचा खर्चही द्यावा लागतो त्याप्रमाणे अनेक सॉफ्टवेअर मायक्रोसॉफ्टच्या मूळ सॉफ्टवेअरवर तयार झाल्याने, १९९०च्या दशकात मायक्रोसॉफ्टला वगळून पुढे जाणे कठीण झाले होते. कुठल्याही कंपनीच्या डेस्कटॉप सॉफ्टवेअरसाठी मायक्रोसॉफ्ट म्हणजे जणू इमारतीखालची जमीन बनली होती.

गूगलला इंटरनेटवर हेच करायचे होते. इंटरनेटवर काय आहे त्याची इंडेक्स बनवताना गूगलला जगातील सगळी माहिती आणि सगळे व्यवहार इंटरनेटवर आणायचे होते. त्यासाठी मायक्रोसॉफ्टपेक्षा अधिक मोठा प्लॅटफॉर्म बनवणे आवश्यक होते. सुरुवात सर्च इंजिनने झाली तरी शेवट तिथे होणार नव्हता. अधिकाधिक लोकांनी इंटरनेटवर येणे आवश्यक होते.

लोक इंटरनेटवर माहिती आणि मनोरंजनासाठी येत होते. कुठल्या वेबसाईटवर कुठली माहिती मिळेल त्यासाठी गुगलच्या होमपेजवर येत होते. सर्च करत होते. गूगल त्यांना सर्च रिझल्ट्स देत होतं. आणि बाजूला जाहिराती दाखवत होतं. मग गूगलने इंटरनेटचा प्लॅटफॉर्म बनण्याच्या दिशेने पुढचं पाऊल टाकलं. ऍडसेन्स या प्रोग्रॅमखाली गूगलने आपल्याकडील जाहिराती इतरांच्या वेबसाईट्सवर दाखवणे सुरु केले. जाहिरातदार गूगलला पैसे देणार. गूगल वेगवेगळ्या वेबसाईट्सशी करार करणार. लोक गूगलच्या होमपेजवर सर्च करणार. गूगल सर्च रिझल्ट्सबरोबर जाहिराती दाखवणार. नंतर तुम्ही वेबवर जिथे जिथे जाल त्या वेबसाईटने जर गूगलशी करार केला असेल तर त्यांच्या वेबसाईटवरही तुम्हाला त्याच किंवा तशाच जाहिराती दिसत राहणार. आणि मग जाहिरातीच्या उत्पन्नातील एक भाग गुगल त्या वेबसाईटच्या मालकालाही देणार. आता गुगल मोठी व्हावी ही इच्छा इतर वेबसाईटच्या मालकांनाही होईल याची खात्री झाली.

मनोरंजन आणि माहितीच्या क्षेत्रासाठी गूगल स्वतःला प्लॅटफॉर्म विकसित करत असतानाच २००६ मध्ये गूगलने मायक्रोसॉफ्ट ऑफिसमधील वर्ड एक्सेल आणि पॉवरपॉईंट सारखे प्रोग्रॅम्स फुकट द्यायला सुरवात केली. जीमेल अकाउंट उघडलं की त्यासोबत हे सगळे प्रोग्रॅम्स गूगल डॉक्स या नावाने फुकटात उपलब्ध होणार होते. हे प्रोग्रॅम्स वापरण्यासाठी तुमच्याकडे फक्त कॉम्प्युटर आणि इंटरनेट कनेक्शन असणं आवश्यक होतं. कॉम्प्युटरवर कुठलाही प्रोग्रॅम इन्स्टॉल न करता केवळ ब्राऊजर वापरून तुम्हाला ऑफिसची कामे करता यावीत. कॉम्प्युटर बदलला, व्हायरसचा किंवा हार्ड डिस्क क्रॅश झाली, यापैकी कुठलाच त्रास तुमचं काम थांबवू शकणार नव्हता. कारण तुमच्या फाईल्स तुमच्या कॉम्प्युटरवर न राहता गूगलच्या सर्व्हरवर राहणार होत्या.

मग २००८ मध्ये गूगलने क्रोम नावाचा वेब ब्राऊजर जगाला फुकट उपलब्ध करून दिला. आता लोक गूगलच्या ब्राऊजरने गूगलचं सर्च इंजिन वापरून वेबवर फिरणार होते. जीमेल वापरून एकमेकांना इमेल करणार होते. ब्लॉग वाचणार होते. यू ट्यूब व्हिडीओ बघणार होते. वेबसाईट वर्डप्रेसवर बनवलेली असो वा ड्रुपल वा अजून कशाने बनवलेली असो. वेबसाईट्सवर, जीमेलमध्ये, यू ट्यूबवर सगळीकडे जाहिराती असणार होत्या. गूगलने तुमच्यासाठी निवडलेल्या. त्यामुळे गूगलच्या जाहिरात उद्योगाला बहर आला होता. तुमच्या कॉम्प्युटरवर विंडोज असो वा लिनक्स वा ऍपलची ऑपरेटिंग सिस्टीम. तुम्ही वेबवर आलात की तुम्ही गूगलचे झालात. गूगल वेबचा प्लॅटफॉर्म बनला होता. आणि २००८ मध्ये फेसबुकने जाहिराती घ्यायला नुकतीच सुरुवात केली होती. त्यावेळी फेसबुकंच काय पण कुठलंही सोशल नेटवर्क गूगलला टक्कर देण्यासाठी असमर्थ होतं. किंबहुना जाहिरातींच्या प्रचंड साम्राज्याचा डोलारा सांभाळण्यासाठी गूगलला सोशल नेटवर्क या संकल्पनेची आवश्यकताही नव्हती.

गूगलच्या या उत्कृष्ट नियोजनाची दोन गृहीतकं होती. पहिलं गृहीतक मायक्रोसॉफ्टकडून आलेलं होतं. कॉम्प्युटर हे कन्टेन्ट तयार करण्याचं यंत्र (Content Creation Device) आहे तर मोबाईल हे कन्टेन्ट वापरण्याचं यंत्र (Content Consumption Device) आहे. मोबाईल वापरून लोक कन्टेन्ट तयार करू शकणार नाहीत. तर दुसरं गृहीतक मोबाईल नेटवर्कमधील त्रुटींमुळे जन्माला आलेलं होतं. मोबाईलमधून डेटा इतक्या कमी वेगाने मिळत होता आणि तो इतका खर्चिक होता की इंटरनेट वापरण्यासाठी लोक प्रामुख्याने कॉम्प्युटर वापरतील. तरीही गूगलने मोबाईलचं महत्व ओळखून अँड्रॉइड विकसित करण्यास सुरवात केली होती. पण अँड्रॉइडचा नियोजित मार्ग ब्लॅकबेरी आणि नोकिया यांच्या मार्गाने जाणार होता.

गूगलच्या परिपूर्ण नियोजनाला तडा गेला तो २००७ च्या जूनमध्ये. ऍपलने आयफोन लॉन्च केला. आयफोनने आयपॉड, फोन आणि इंटरनेट कनेक्शन डिव्हाईस या तिघांचा कन्व्हर्जन्स तर करून दाखवलाच होता. पण त्याच वेळी कन्टेन्ट तयार करण्यासाठी वेगळी आणि कन्टेट वापरण्यासाठी वेगळी अशी यंत्रांची विभागणी करणारी सीमारेषा पुसून टाकली. आयफोनवरील ऍप्सची कल्पना, त्यांचा सहजगत्या करता येणारा वापर आणि आयफोन व ऍपल कॉम्प्युटरवर या ऍप्सचा सहजगत्या करता येणारा वापर यामुळे इंटरनेटचा वापर करण्याबाबत लोकांच्या धारणा बदलून जाणार होत्या परिणामी गूगलची गृहितकही मोडून पडली. आता वेबच्या वापराचा गूगलपेक्षाही मोठा प्लॅटफॉर्म तयार होत होता. आणि तो ऍपलच्या मालकीचा होणार होता. याला आव्हान देणं गूगलसाठी जितकं महत्वाचं होतं तितकंच ते इतर मोबाईल तयार करणाऱ्या कंपन्यासाठीदेखील महत्वाचं होतं.

आता गुगलने घाईघाईत अँड्रॉइडच्या विकासाचं आपलं नियोजन बदललं आणि अँड्रॉइडचा विकास टचस्क्रीनच्या मार्गाने वळवला गेला. ऍपलच्या आयओएसने जगभरात हातपाय पसरण्यापूर्वी अँड्रॉइड जगात पसरणं आवश्यक होतं. त्यासाठी गूगलने आपली नेहमीची हातखंडा युक्ती वापरली. ज्या मोबाईल उत्पादकांना पाहिजे त्यांना अँड्रॉइड मोफत मिळणार होती. अट फक्त एकंच तुमच्या मोबाईलवर गूगलच्या सर्व सर्व्हिसेस द्याव्या लागतील. गूगलचा डाव चांगला होता. आता जर लोक टचस्क्रीन वापरून इंटरनेट वापरणार असतील तर त्यांच्या मोबाईलवरून गूगल सर्व्हिसेस चालू असल्याने गूगलला त्यांच्याबाबत अधिक माहिती मिळणार होती. चोवीस तासात कोण किती वाजता झोपतो, उठतो, कुठे जातो, फिरतो, काय वाचतो, बघतो, ऐकतो, कुठे खातो, किती किमतीच्या हॉटेलात जातो, सगळी माहिती गूगलला मिळणार होती म्हणजे अजून अचूक जाहिराती दाखवणे शक्य होते. म्हणून गूगल खूष होती.

पण अँड्रॉइडच्या विकासाचा आराखडा आयफोनइतका सुव्यवस्थित नव्हता. ऍपलने फोन आणि कॉम्प्युटर यांच्यात सुसंवाद राहावा आणि सिस्टीम बंदिस्त रहावी याप्रमाणे व्यवस्था बनवली होती. ऍपलला जाहिरातींच्या पैशात रस नव्हता. ऍपलला फोन विकून पैसे कमवायचे होते. तर गूगल घाईघाईने इथे आली होती. जाहिराती सोडल्यास गूगलकडे पैसा कमविण्याचं दुसरं साधन नव्हतं. फोनसाठी अँड्रॉइड तर कॉम्प्युटरसाठी क्रोम अशी व्यवस्था गूगलच्या नियोजनात होती. फोन आणि कॉम्प्युटर ऍपल साठी सारखे होते. तर गूगलसाठी वेगवेगळे होते. वेगवेगळ्या मोबाईल उत्पादकांना उपलब्ध करून द्यायची असल्याने अँड्रॉइड बंदिस्त ठेवणे अशक्य होते. या सगळ्यातून ऍपलच्या आयओएसपेक्षा अँड्रॉइड फारच मोकळी ढाकळी बनत गेली. प्रोग्रॅमर्ससाठी ऍपलच्या ऍप स्टोअरवर ऍप्स विकसित करण्यासाठी अटी कडक होत्या आणि खर्चही जास्त होता. गूगलने आपल्या प्लेस्टोअरच्या अटी सौम्य ठेवल्या आणि त्यांचा खर्चही अतिशय माफक. आता मोफत असल्याने अँड्रॉइड वापरून आपले फोन विकणे मोबाईल उत्पादकांना शक्य होते. ऍपलला टक्कर देणे शक्य होते. एचटीसी, मोटोरोला, सॅमसंग, एमआय फोन, मायक्रोमॅक्स विविध कंपन्या बाजारात उतरल्या. अनेक प्रोग्रॅमर्स अँड्रॉइडसाठी ऍप्स विकसित करू लागले. अँड्रॉइड जगभरात पोहोचली. नंबर एकची फोन ऑपरेटिंग सिस्टीम बनली. गूगलच्या मूळ प्लॅटफॉर्मला धक्का बसू नये ही कामगिरी अँड्रॉइडने चोख बजावली.

पण याचा अनपेक्षित फायदा झाला तो फेसबुकला. गूगल अँड्रॉइडच्या मागे लागली असताना फेसबुक मात्र स्वतःच ऍप विकसित करून आपल्या सभासदांसाठी नवनवीन सेवा देण्यात गुंतलं होतं. आणि फोनमधून फोटो काढून लगेच फेसबुकवर टाकणं. बस स्टॉपवर किंवा ट्रेनची वाट बघत किंवा मित्रांची वाट बघत असताना सुचलेले विचार चटकन फेसबुकवर टाकणं सोपं होतं. कन्टेन्ट क्रिएशन साठी घरी जाऊन कॉम्प्युटर चालू करून मग ब्लॉगवर किंवा युट्युबवर टाकण्यापेक्षा फोनमधून जागच्या जागी पोस्ट तयार करून फेसबुकवर टाकून, मग मित्रांच्या प्रतिक्रिया आणि प्रतिसाद बघणं यात वेगळी मजा आहे हे लोकांना जाणवू लागलं. लोक फोन चालू करायचे आणि सरळ फेसबुक ऍप उघडायचे. तिथे मित्रांशी गप्पा मारताना जर कधी काही संदर्भाची गरज पडली तर मग गूगल सर्च करायचे. म्हणजे फेसबुक हे मोबाईल पिढीचं होमपेज बनू लागलं. आणि मग फेसबुकनेही जाहिराती दाखवायला सुरवात केली.

आता जाहिरातीतून उत्पन्न मिळवायचं तर मग लोकांनी फेसबुक सोडून बाहेर जायला नको. कारण बाहेरच्या कुठल्याही वेबसाईटवर गेले तर गूगलच्या जाहिरातींचं साम्राज्य आहे. मग गूगलचा डाव आता फेसबुकनेही खेळायला सुरवात केली. आता फेसबुकला प्लॅटफॉर्म बनायचं होतं. म्हणून फेसबुकने गेम डेव्हलपर्सना आपलं सोशल नेटवर्क खुलं करून दिलं. लोकांचा जास्तीत जास्त वेळ फेसबुकवर जाऊ लागला. आणि डेटाचोरीसाठी रंगमंच तयार होऊ लागला.

No comments:

Post a Comment